xgvm mZËKAwR 14 A˃wgk ’05„ AwMwiyKwl 15 A˃wgk gŠhËŠk mZgnê eÔxZê„ 16 A˃wgk 1905 owËa gŠhŠ KwjêKk pËtxQËlw„ mZgËnêk iwawt ÌeQd xfËk ZwKwgwk ZwxMb ÌaËKB AwRËKB AwËlwPdw„
1854 owËl eÞai gwvlwËbËmk Rdø GKRd ÌlfËUdøwëU Mhdêk xdËtwM Kkw pt„ GB oit Ggv Gk AwËMI Awowi xQl gŠËbËmk Avm„ Gk 20 gQk ek eÞmwoxdK oÖxgcwk KwkËY AwowiËK gŠËbm ÌaËK Awlwbw KËk ÌoLwËd GKRd Pyf Kximdwk xdjÖ£ß Kkw pt„ gŠËbËmk AwtZd xgmwlB ÌaËK jwt„ ZLd Gk AwtZd Ìbr lwL gMêiwBl„ 1868 owËl lWê AøwlxMd eÙaK gŠ xghwËMk AwdÖÅwxdK eÞþæwg Ìbd„ lWê KwRêd ÌoB exkKùedw gwþægwtd KËkd„ Agmø Gk AwËM 1896 owËl P›MÞwi xghwMËK Awlwbw Kkwk Kaw DËVxQl, xKìç ÌoxU ÌKwËdw ipËl xgËgxPZ ptxd„
1903 owËl XwKw-itidxovp ÌRlw§t I P›MÞwi xghwMËK xdËt AwowiËK jÖ£ß KËk GKxU dZ×d eÞËbm MVËdk eÞþæwg okKwËkk xgËgPdwcyd xQl„ ÌKwËdw oóeÞbwtB GB xghwRËd Duowp eÞbmêd KËkxd„ 1904 owËlk 11 RwdÖtwxk XwKwt eÞþæwgxU xdËt iZxgxdit ohw pt„ ÌoLwËd GKxU xgKùe eÞþæwg AwËo GhwËg­ oiMÞ Awowi, XwKw I P›MÞwi xghwM, bwxRêxlv, RlewB†xr I K×Pxgpwk gøZyZ kwRmwpy xghwM Ggv ÌeÞxoËWxëo xghwËMk jËmwk I LÖldw ÌRlw§t xdËt XwKwËK kwRcwdy KËk gøgþÿweK ohw xgxmÄ GKxU MhdêkmwxoZ eÞËbm MVd Kkw ÌjËZ ewËk„ GB eÞþæwg 1905 owËlk 10 RÖlwB hwkZ oxPg AdÖËiwbd KËkd„ XwKwËKxëbÛK dZ×d eÞËbËmk gøwewËk gŠyt iÖoxli oiwËRk BxZgwPK hÓxiKwt xpëbÖ oóeÞbwt Gk ÌhZk iÖoxli þñwËaêk M LÖ^ËR ewt Ggv KwRêËdk kwRÐdxZK BâQwËK AxcKZk bÔkxhoxiÔlK AwLøwxtZ KËk xgËkwxcZw ÂkØ KËk„ KvËMÞo Ìbmgøwey ‘ÌmwK xbgo’ ewlËdk KiêoÔxP ÌNwnYw KËk„ xpëbÖ ÌdZwkw eÞgl Awex£ Z×Ël Gk owËa ciêyt AwËgM jÖ£ß KkËZ gr ckËdk exkKùedw MÞpY KËkd„ iÖoliwdËbk Duowp Awk xpëbÖËbk eÞgl Awex£k iÖËL 16 A˃wgk 1905 owËl gŠ xghwM exkKùedw KwjêKk pt„ dZ×d eÞËbËmk dwi pËlw ‘eÔgêgŠ I Awowi’„ kwRcwdy XwKw„ eÞcwd gëbk dMk P›MÞwi„ AwtZd GK lwL Qt pwRwk e^wPm’ Pxlöm gMêiwBl„ ÌlwKovLøwk GK ÌKwxU Awxm lwL iÖoliwd, GK ÌKwxU xgm lwL xpëbÖ„ Awk oøwk gøwixfÀ f×lwk dgMxVZ eÞËbËmk eÞai ÌQwU lwU xdjÖ£ß pd„
1866 owËl Dxrnøwk bÖxhêËqk KwkY AdÖowd KËk Rwdw xMËtxQl, xgkwU eÞËbm mwoËdk AoÖxgcwB bÖxhêq oÙxÄ KËkËQ„ 1872 owËl oøwk Rd KøwóeËgl AxhËjwM KËkd, GZgr eÞËbËm GKRËdk eËq mwod KwR exkPwldw Kkw Aoºg„ hwkZ oxPg lWê pøwxilUËdk owËa lWê KwRêËdk e¢ xgxdiËtk oÔ¢ cËkI glw PËl, gŠhËŠk eÞcwd KwkY eÞmwoxdK„ GKxU kwRÐdxZK KwkY Ìj xQl, ÌoB oZøI ckw eËr G«ÛÖ ÌfÝRwËkk GKxU oÖewxkËm„ xZxd iìægø KËkxQËld­ gŠ xghwËM XwKw I itidxovËpk owËa Awowi jÖ£ß pËl Amwxìæ KiËg Ggv Ìj †kØZk mwod oioøwk D¨g pt, ÌoUwI bÔk pËg„
hwkËZk kwRdyxZ ZLd xdtxìèZ pËZw kwRcwdy KlKwZw ÌaËK„ xmxqZ xpëbÖ Ggv DVxZ cdZwxìèK dgø xpëbÖ exkgwk†Ëlw ÌoB kwRdyxZ Ìjid xdtìèY KkZ, ÌZixd eÔgêgwvlwk KÚxnRygy iÖoliwd I bxlZRdËbk Iek LgkbwxkI KkZ„ gŠ xghwM KlKwZwËKxëbÛK gwgÖËbk GB oÖxgcwËhwËMk exkKùedwk Iek GKxU gr ckËdk AwNwZ xpËoËgB GËoxQl„
hŠ xghwM ZwuqxYK KËtKxU oÖfl xdYêt KËk xbËtxQl : 1. dZ×d eÞËbm DdíxZk oÖËjwM Ìel, 2. MxkÅ iÖoliwdËbk ÌhZk dZ×d ÌPZdw Ìjid RwMl, ÌZixd ovLøwxcËKøk oÖgwËb ÌlLwerw-PwKxkk oÖËjwM gwrl, 3. gYêxpëbÖËbk Ìb#kwZôø KËi jwItwk KwkËY Zwkw xdËRËbk GKU× þñwcyd hwgwk oÖL AdÖhg KkËlw, 4. bÖB oËpwbk eÞËbËmk iËcø oiwdÖewxZK eÞxZËjwxMZwk ÌhZk DdíxZk oÖËjwM oÙxÄ pËlw, 5. XwKw I P›MÞwËik eÖdRêdô pËlw, 6. dby-Lwl DdíZ pËlw, Ìkl ÌjwMwËjwM oóeÞowxkZ pËlw P›MÞwi dwMwb, 7. dZ×d eÞwËbxmK exknËb eÔgêgwvlwt oóeÞowxkZ eÞxZxdxcËZòk oÖËjwM oÙxÄ pËlw, 8. oÖÅ× mwod gøgþÿwt RdMËYk RwdiwËlk xdkwe£w gwrl, 9. AdÖdíZ Awowi eÔgêgwvlwt oóeÙ£ß pËt Ddítd I xmqwk ÌQ^wtw Ìel, 10. eÔgêgwvlwt eÙaK eÖxlm gwxpdyk gøgþÿw pËlw, 11. eÞËbËmk xmqwËqË¢ DdíxZk exkKùedw ÑZxk pËlw, 12. eÔgêgwvlwk RdMY opowB eÞËbËmk KiêKZêwk ovþeËmê Awowk oÖËjwM ewxâQl, AwËM ÌjUw xQl eÞwt Aoºg„ eÔgêgwvlw xQl oóebmwly„ Rdmx£ß Af×kìæ„ KÚxnxdhêk gÖxdtwb xQl m£ß„ AwËM KlKwZw GB oÖËjwM MÞpY KkZ„ DeKÚZ pËZw gwgÖkw„ kwZwkwxZ GB ÌoÛwZ XwKwËKxëbÛK pËZ lwMl„ XwKw-P›MÞwiËKxëbÛKZw iwËdB xQl MxkÅ iÖoliwdËbk oiÙx¦„ eÔgêgwvlwk xpëbÖkwI GB oÖxgcwk oiwd Avmybwk xQl„
gŠhŠxgËkwcy AwËëbwld ÌjhwËg bwdw g^wcl
gŠhËŠk eÞcwd xgËkwcy mx£ß xQl xpëbÖ Rxibwk, owvgwxbK, DxKl I kwRÐdxZK ÌdZÚZò„ RwZyt ovpxZk eÞxZ AwNwZ gËl xPuKwk KkËlI Zwkw AwoËl iÖoliwd eÞwcwdø eÞxZÅwt q׳ pËtxQl„
AwBdRygykw ÑgchwËg eÞmí ÌZwËld iË~Ëlk Kaw xgËgPdw KËk„ gÖx¦Rygykw gwvlw hwnwk qxZk eÞmí ZÖlËld„ xpëbÖ kwRÐdxZK ÌdZwkw eÞPwk KkËld, xgÛxUm okKwk xgËhbdyxZ gwþægwtd KkËQ Ggv xgÛxUm iÖoliwd xi¢Zwk fl gwvlw xghx£ß„
KlKwZwk xpëbÖkw 16 A˃wgk RwZyt ÌmwK xbgo ewld Ggv gŠhŠ kËbk mea MÞpY KËk„ 1906 owËlk 7 AwMýU ‘þñËbmy AwËëbwld’ Awkº pt„ xglwxZ bÛgø gtKU Kkw pt„ okKwxk xmqw gRêd I xpëbÖ RwZyt xmqw Kwjê¢ßËik ÌNwnYw Ìbtw pt„ KvËMÛËok iwkwVy ÌdZw gwlMŠwck xZlK xpëbÖ RwZytZwgwËbk D¤wËd gŠ xghwMËK KwËR lwMwËZ ‘xmgwRy Duog’ AwËtwRËdk WwK Ìbd„ GB eÞai owóeÞbwxtK oìèwogwËbk Rdô Ìbtw pt„ xpëbÖZògwËbk ÌiwrËK AwËëbwldËK exkPwldwk xo¦wìæ Ìdtw pt„ Rxibwk ÌmÛYy ÂkØËZ KÚnK eÞRwËbk ÌRwk KËk AwËëbwlËd, xgËbmy eYø gRêËd gwcø KkËZ ÌPËtËQ„ AwËëbwld MYxhx£ ewtxd„
gŠhŠ oóeËKê xpëbÖ iwdo exkiwe KkËZ xMËt KlKwZwk xpëbÖþÿwd gÖK owxhêo ÌaËK eÞKwxmZ xgilwdëb mwoil xlxLZ ‘þñwcydZwk f^wxK’ MÞËìÿk 54 eÙÅwt DËlöL Kkw pËtËQ : ‘GB xpëbÖ RwZytZwgwb eÞglhwËg Ggv oÖexkKxùeZ AwKwËk eÞKwm Ìel gŠhŠ eÞxZËkwc AwËëbwld 1905 owËl, gŠhŠ eÞxZËkwc AwËëbwlËdk ÌdZwkw BvËkR kwRËZòk DËâQËbk exkKùedw KËkdxd„ GB AwËëbwlËdk DË¥mø xQl oyiwg¦ Ggv gŠ xghwM g pItwt qxZ pËtxQl iÖoliwdËbk Ggv ÌoËpZ× 1905 owËlk gŠhŠ eÞxZËkwc AwËëbwld xd:oËëbËp iÖoliwdxgËkwcy xQl„
iÖËL jZB xpëbÖ-iÖoliwd xilËdk Kaw ÌNwnYw Kxk dw ÌKd kwRÐdxZK xbK xbËt iÖoliwdËbk Rdø xKQÖ Kkw pËâQ ÌbLËlB Awikw xpëbÖkw ZwËZ gwcw xbËtxQ„’
‘ewxKþæwd Awk ewxUêmwd Ag Bx«tw’ MÞËìÿk 110 eÙÅwt W. Aw˹bKk iìægø KËkd : gwOwxl xpëbÖËbk gwvlw xghwËMk xgËkwxcZwk KwkY xQl GB Ìj, Zwkw PwBËZd dw iÖoliwd eÔgê gwvlwt ZwËbk jawËjwMø þÿwd AxcKwk KkØK„ xgilwdëb gwgÖ GKB gBËtk 55 eÙÅwt iìægø KËkËQd : xo× eÞËbËmI xVK GidxUB pËtxQl„ 1915 owËl xpëbÖkw xoÖËK Ìgw¹wB ÌaËK xgxâQdí KkËZ ÌPËtxQËld, KwkY ZLd xo× ÌbËm iÖoliwd ovLøwxcËKøk oºwgdw xQl dw„ xKìç 1929 owËl jLd iÖoliwd ovLøwxcKø AgcwxkZ, ZLd xpëbÖkw xo×ËK Ìgw¹wB ÌaËK xgxâQdí Kkwk xgkØ˦ eÞgl Awex£ RwxdËtxQl„ 1970 owËl kgyëbÛdwa glËld, ‘Awk xiaøw Kaw gxlgwk eÞËtwRd dwB„ GBgwk AwiwxbMËK þñyKwk KxkËZB pBËg xpëbÖ-iÖoliwËdk iwSLwËd GKUw xgËkwc AwËQ„ Awikw Ìj ÌKgl þñZìè Zwpw dËp„ Awikw xgkئ„’ kgyëbÛ kPdwgly, 10 L¡ eÙÅw 623-8„
AwR G Kaw ÌRwk xbËt glw opR; gŠhŠ xQl gwvlwËbËmk oÔPdwlMí„ XwKwk D¤wd„ gYê xpëbÖkw Ggv ZwËbk ÌdZÚZò KLËdwB iÖoxli AxþæZò iwdËZ Pwdxd„ gwvlw jxb Ìnwl hwMI pËZw Ggv ZwËZ jxb gYê Awjê I K×xld xpëbÖËbk eÞwcwdø awKZ, ÌoUwËK ÌKwËdwhwËgB gŠ gøgËâQb glw pËZw dw„ iÖNl AwiËlk AwËMI †® I ÌodKwËl eÞmwoxdK xghwRd pËtËQ, iÖoliwd eÞwcwËdøk eÞmí IËVxd gËl ZLd xpëbÖ RwZytZwgwËbk ÌKwËdw oioøw ptxd„
gwvlw xghx£ß xdËt, AwoËl xghx£ßI dt, eÞmwoxdK xgdøwo xdËt 1905 owËl xpëbÖ gwgÖkw Z×lKwlwi Kw¡ g^wxcËt xbËld„ ZwkwB ’47-G ÌRwk KËk gwvlwk gÖËK ‘AwrwAwxr K×rwl gowËld„’ Gk ÌhZk pyd, xdP I NÙYø owóeÞbwxtK xgntUw eÞcwd xQl„
1926 owËlk 13 RÖd gŠyt eÞwËbxmK KvËMÞo KxixUk ohwt xgeöggwbykw xpëbÖ-iÖoliwd eøw˃k xgËkwxcZw KËk AxMíMhê g£ßÚZw KËkxQl„ (Bx«twd ÌKwtwUêwkxl ÌkxRýUwËkk eÙÅw 85-86) KvËMÞo ohwËd¢y oËkwxRdy dwBWÖ gËlxQËld : ‘GB xpëbÖ-iÖoliwd P×x£ßk xgËkwxcZw KËk Awedwkw x§Zyt gŠ xghwËMk oÔPdw KkËld„’ mÛyixZ dwBWÖ xK xiaøw gËlxQËld?
AwgÖl idoÖk Awpib okwoxk gËld : ‘‘BxZpwËok gwvlwk AZyËZk oKl oyiw exkgZêdI Ìjid gwvlwk ‘AwxiZò’ Zwk AwZôw, AwxRKwk gwvlwËbËmk hÔLË¡B xQl, AwRI ÌZixd Zwk AwZôw GLwËdB xgkwR KxkËZËQ...„ G KwkËYB 1947 owËlk gwËUwtwkwk gwvlwk AwxiZò exrtwËQ ZuKwlyd eÔgêgwvlwt, AwxRKwk gwvlwËbËm„ H oËŠ gwvlwk RwZyt AwZôwI AwxotwËQ GLwËdB„ AwxRKwk gwvlwËbmB, Zw-B oiMÞ gwvlw„”
gŠhŠ xdËt owcwkY iwdÖn GËKgwËkB hwgËZ Pwtxd„ Zwkw ÌhËgËQ GUw okKwËkk kØxUd ItwKê„ eÞmwod xgËKxëbÛKkËYk fl ogwB ÌhwM KËk„ G ÌqË¢ GKxU xgËmn ipËlk ÌmÛYyþñwËaê AwNwZ lwMwk KwkYxU opR„ xpëbÖËbk AeiwxdZ-Aebþæ Kkwk xgntxU ÌKwËdw jÖx£ßB oiaêd KËk dw„ GQwrw BvËkR mwoKËbk KwËQ xpëbÖ eÞRwkw xQl AËeqwKÚZ AdÖMZ I gwg„ Gk owËa xpëbÖ RwxZk AwËgM RxrËt Ìbtwk xgntxU xQl oÔqô exkKùedw„ Gk KwkY xQl iÔlZ iÖoxlixg˧n„ xpëbÖ oìèwogwËbk Ìj og ovþÿw ovMVd MËr DËVxQl, Ìo†Ëlw jLd DâPebþÿ BvËkR KiêPwkyËbk pZøw KkxQl, ZLdI Zwkw BvËkR mwoËdk Agowd Kwidw KËkxd, gkv BvËkR eÞhÖËbk Pwe xbËt ÌgwSwËZ ÌPËtËQ, ‘gŠhŠ kb Kk„ Awikw jawja eÞRw xpËoËg AdÖMZ ÌaËK eÞxZewxlZ pg„’
iÖoliwdkw gŠhŠxgËkwcy AwËëbwlËd mxkK ptxd„ Zwkw ÌKwËdwxbËKB iw¢wxZxk£ß AwËgM eÞbmêd KËkxd„ XwKwt dgwg exkgwk Ggv xmxqZRËdkw DuowxpZ pËtËQd, oÖfl eÞZøwmw KËkËQd„ iÖoxli ÌdZwËbk iwËS eÞwt ogwB XwKwk D¤wËd eÖlxKZ pËtËQd„ GU×KÖËZB Zwkw Z×Ä awKËlI oìèwogwby AwËëbwldxU iÖoxli xg˧Ën kÕe xdl„ iÖoliwdkw eÞËtwRdËgwc Kkl GLd ZwËbk þñKyt exkPtgwpy xKQÖ dw pËl AxþæZò xgedí pËg„ ÌlLK AwopwgÖk kpiwd ‘gŠhŠ I hbÛËlwK ÌmÛYy’ dwËi Gk ÌmÛYyPxk¢ xgËmönY KËkËQd GhwËg : ‘‘DâP gYêhÖ£ß xpëbÖ hbÛËlwK ÌmÛYyk ÌdZÚËZò exkPwxlZ gŠhŠxgËkwcy AwËëbwld„ þñËbmy ciêyt Pxk¢ AwËëbwlËdk NUdw†Ëlwk iËcø eÞKwxmZ pËtËQ„ gx‰iPËëbÛk ‘gËëbiwZki’ gŠhŠ I þñËbmy AwËëbwlËdk kY ɉwËk exkYZ pËtxQl„ 1905-Gk 28 ÌoËïU¹k xQl ipwltw„ IB xbdxUËZ Kwly NwËUk xgLøwZ Kwly ixëbËk eÔRw AdÖÅwËdk iwcøËi xgÛxUmËbk xgkØ˦ gøweK AwËëbwld MËr ÌZwlwk mea Ìdtw pËtxQl„ 24 I 27 ÌoËïU¹Ëkk bÖËUw ohwt ohwexZk hwnËY kgyëbÛdwa gŠ xghwM gwþægwtËdk xbd 16 A˃wgk ‘kwLy gd’ xbgo ÌNwnYw KkËld...„’’
‘...Ìj hbÛËlwK ÌmÛYy 1905 owËl gwOlwËK xgh£ß Kkwk eÞxZgwËb Gid ÌM#kgit þñËbmy AwËëbwlËdk Rdô xbËtxQËld, 1937-Gk ek gwvlwk kwRdyxZËZ iÖoliwd icøËmÛYyk KwËQ ÌdZÚZò pwkwËdwk AwZˉ ZwkwB Ìmn ejêìæ 1947 owËl gwvlwËK bÖhwM Kkwk eËq kwt xbËld„’
bÖB gŠhŠ I icøKwlyd kwRdyxZ, bÖB þñZìè RwxZo£wk iwËS ÂcÖ ovNwZB xPxpßZ KËkxd, flwfl I eÞxZx¢ßtw xixlËt AwiwËbk RwxZo£wk ÌM#kgRdK AxcÅwdËK Axdgwjê I ipytwd KËk Z×ËlËQ„ XwKwk dgZk D¤wËd jwk eÞKwmUw opËRB ÌPwËL eËr„
hwB xMxkmPëbÛ Ìod AwZôRygdyËZ gËlËQd : ‘‘Awxi gŠhŠ dyxZk xgeq dxp, gkv þñeq„ Awiwk xgmðwo, GZ§wkw eúPwbeb AdÖdíZ I dwdw AhwgMÞþæ eÔgêgËŠk xgËmn KløwY I DdíxZ pBËg„ XwKw kwRcwdy Ggv eÔgêgËŠk oyiwìægZêy gËŠweowMËkk AbÔkþÿ P›MÞwi dMk xgËmn gwxYRø þÿwd pBËZ Pxll„ eÔgêgŠgwoyxbËMk AaêwMËik ea þÿwxeZ I gwxYËRøk eÞowk pBËg„ ÌbËmk mÛygÙx¦ pBËg„ Awowi eÞËbmI eÔgêgËŠk oËŠ NxdÅ oÔ¢g¦ pBtw xgËmn DdíxZ lwh KxkËg„ Bpw hwxgtw Awiwk Awplwb pBtwËQ„’’
AwgbÖl iIbÔb ‘icøxg£ oiwËRk xgKwm I ovÆÚxZk kÕewìæk’ MÞËìÿ DËlöL KËkd : ‘‘gwvlw xghwM DeipwËbËmk GKxU ¢ßwxìæKwlyd HxZpwxoK NUdw„ mwoK BvËkRkw GUwËK ÌbËLxQl eÞmwoxdK Ìo#KËjêk gxlÅ ebËqe xpËoËg„ eÔgê gwvlwk ovLøwMxkÅ iÖoliwdkw ÌbËLxQl ZwËbk hwËMøwbËtk eÞai eÞhwZ xpËoËg„ Awk xmxqZ gYê xpëbÖ oóeÞbwt ÌbËLxQl ZwËbk Ìbrm’ gQËkk xdxiêZ AwxaêK I kwRÐdxZK DdítdËqË¢k oiwxc kPdw xpËoËg„ G RdøB xmxqZ xpëbÖËbk A^wËZ Nw ÌlËMxQl„ gwvlw xghwM ogêmx£ß xbËt Ìkwc KkËZ ÌPÄw KËkxQl„’
W. Gi ÌK Ìiwlöwk xeGBPxW xaxoËok D¦ÙxZ xbËt W. ÌK Gi Ìiwpoyd DËlöL KËkd : ‘‘iw¢ Qt gQk Aoºg xKQÖ owcdw Kkwk Rdø jËaÄ byNê oit dt, xKìç G Aùe oiËtB jw xKQÖ Kkw oºg Ggv Ìjog exkKùedw MÞpY Kkw pt GËZB dZ×d eÞËbm oÙxÄk Ìj#x£ßKZw oËëbpwZyZhwËg eÞiwxYZ pt„” Gk owËa W. Ìiwpoyd iìægø KËkd : ‘ZwQwrw GUwI BxŠZ gpd KËk Ìj, GKUw eúPwbeb AéËl okKwky DËbøwËM jZLwxd Ddítd oºg, eÞKÚZeËq AwËkw AMÞMxZ oºg pËZw jxb G xghwM xglÖx®k Rdø ZygÛ AwËëbwld MËr ÌZwlw dw pËZw„’
‘gŠhŠ I ZuKwlyd kwRdyxZ’ oóeËKê W. G xg Gi iwpiÖb-Gk iìægø : ‘dZ×d eÞËbm MVËdk BxZpwo oÖbyNê, oyiwdw xdcêwkËYk xgntxU lBtw xgÛxUm okKwk gÉxbd pBËZ Rùedw-Kùedw Kxktw AwxoËZxQËld„ 1853 oËd oøwk Pwlêo MÞwëU eÞËbmËK bÖBhwËg xgh£ßKkËYk oÖewxkm KËkd„ 1854 oËd lWê WwlËp#oy eÞmwoxdK oÖxgcwk Rdø AdÖkÕe iìægø KËkd„ 1866 oËd Dxrnøwk bÖxhêËqk Rdø gwvlw okKwËkk gøaêZw Ggv Zwpwk eÞmwoxdK bÖgêlZw Ìj AËdKwvËm bwty ÌoB xgnËt xPìæw Kxktw ZuKwlyd hwkZ oxPg lWê daêËKwUê gwvlw eÛËbËmk oyiwdw kbgbËlk Iek †kØZò AwËkwe KËkd...„’
AcøweK AwgbÖl Mf×k ‘eÔgêgŠ I Awowi : ÌoKwl-GKwl’ eÞgË DËlöL KËkd : ‘‘1905 owËl gŠhŠ pItwk ek jwkw gŠiwZwk AŠgøgËâQËbk ÌmwËK KeU AmÞØ xgoRêd xbËtxQËld, ZwËbk gwOlweÛyxZ Ìj Ìmn ejêìæ iÖoxli xg˧ny AgwOwxl iwkwVw ÌdZw xmgwRy eÔRwt exkYxZ lwh KËkxQl, Zw BxZpwo ÌaËK iÖËQ Ìflwk ÌKwËdw Dewt ÌdB„ gŠhŠxgËkwcy AwËëbwlËdk ÌdZwËbk gwOwxleÞyxZ Ìj KZ ÌixK Zwk eÞiwY ewItw jwt 1947 owËl jLd hwkZ I ewxKþæwËdk gwBËk gÙp£k þñwcyd gwvlw MVËdk eÞþæwgËK ZwËbk D£koÔxkkw doøwu KËk xbËld„ ZwËbk AdøZi gwOwxl ÌdZw W. møwiw eÞowb iÖLwRêy ÌZw GidI gËl goËld Ìj, hwkZ hwM dw pËlI gwvlw hwM pËZB pËg„’’
W. iÖdZwoyk iwiÖd xMxkmPëbÛ ÌoËdk AwZôRygdy ÌaËK gŠhËŠk gøwewËk Zwk BxZgwPK AxhiZxUk †kØZò xbËtËQd Ggv ÌmËn xdËR iìægø KËkËQd GBhwËg­ iÔlZ G AwËëbwld oyiwg¦ xQl mpËk hbÛËlwK ÌmÛYyk iËcø„ ifþñËl gw MÞwËi Rdohw xKQÖ pËtxQl gËU„ xKìç ZwB gËl jxb Awikw cËk ÌdB owcwkY iwdÖnËKI AwËëbwld AwËlwxrZ KËkxQl ZwpËl hÖl pËg„ Awk hbÛËlwKkw xKQÖ AwËlwxrZ pËtxQËld gËU, xKìç ZwËbk þñwËaê AwNwZ dw lwMËl Zwkw GZ xgq׳ pËZd xK dw oËëbp„’
hwkZ oxPg lWê ixlê grlwU xiËëUw iìægø KËkxQËld, ‘gŠhŠ GKxU PÔrwìæ gwþægZw’„ xgÛËUËdk dZ×d mÛxiK okKwk eÞaËi AdÖkÕe iìægø KËk„ ÌmËn GB AxhiZ kwËL Ìj, jÖx£ßeÔYê KwkY awKËl xgntxU eÖdxgêËgPdw KkËZ Ìbwn Ky? BËZwiËcø 1906 owËl iÖoxli lyM eÞxZxÅZ pt„ iÖoxli lyM gŠhŠ kËbk xgkØ˦ okKwkËK É^xmtwk KËk xbËt ZygÛ iÖoxli AoËìæwËnk Kaw RwxdËt Ìbt„ Gk iËcø lWê xiËëUwk þÿËl dZ×d grlwU pËt GËld lWê pwxWꙄ GxU 1910 owËlk ÌmËnk xbËKk Kaw„ xZxd Zwk mwod exknb oboø Rd ÌRdxKdzoËK gwvlw eÖdMêVd Ggv xbxlöËZ hwkËZk kwRcwdy þÿwdwìæËkk eÞþæwËgk Lorw ÑZxk KkËZ gËld„ eÞþæwgxU 1911 owËlk dËh¹k iwËo hwkZ oxPg AdÖËiwbd KËkd„ kwRcwdy KlKwZw ÌaËK xbxlöËZ þÿwdwìæxkZ pt„ 12 xWËo¹k xbxlök bkgwËk oiÛwU eéi RRê gŠhŠ kb ÌNwnYw KËkd„ xgpwk I DxrnøwËK eÙaK KËk gwvlw hwnwhwny e^wPxU xghwM xdËt gwvlw eÖdMêxVZ pt„ 1912 owËlk RwdÖtwxk ÌaËK dZ×d gøgþÿw KwjêKk pËlw„ BvËkRËbk eÔgêwek xgmðwNwZKZwt iÖoliwdkw q׳ pËlw„ xKìç AxdtiZwxìèK eËa dw xMËt þñwcydZwk eÔgê meaËK mwxYZ Kkl„ ÌmwnËYk KgËl Awgwk eÔgêgwvlwk hwMø xgejêt ÌiËd xdËt oËPÄ pËlw dgRwMkËYk ea kPdwt„
oÖËg gwvlwt gwvlwËbËmk ¸ÕY Rdô xdËtxQl„ gŠhŠ ÌoB ¸ÕËY eÞwËYk oéwk KËkxQl„ þñwZìèøËgwËck ÌoB Ìj ýfÔkY, þñKytZwk Delx³ Ggv þñËeík oÔPdw þñwcyd-owgêËh#i gwvlwËbm ZwkB D£kwxcKwk„ Ìh#ËMwxlK kwRdyxZk GB hwM xgdøwo BxZpwËok AwxgûKÚZ iÖbÛwk GK xeV, Aek xeV pËâQ gwvlwËbËmk AwZôwk AwxgûKwk ÌjLwËd gwOwxl iÖoliwdËbk hwnw-owxpZø-ovÆÚxZk kwRcwdy xpËoËg XwKwk dgkÕËe D¤wd NËUËQ„
Ìj hÔL¡ xdËt AwRËKk gwvlwËbm, iÔlZ ÌoB RdebB ‘gŠ’ dwËi exkxPZ xQl„ Pwk mZËKk ÌMwrw ÌaËK GMwk mZËKk Ìmn dwMwb eÖ«Û, ewl I Ìod kwRwËbk AwiËlI GB hÔLË¡k dwi xQl gŠ„ GLd jw exúPigŠ­ hwkËZk eÞËbm, Zwk dwi xQl AŠ„ GUw xQl ewUxleÖË¢k GlwKwcyd„ ÌoB eÖkËdw Awil ÌaËK iÖoxli mwod ejêìæ eÞwt Ìbr pwRwk gQk gwvlwk kwRcwdy Ggv kwRÐdxZK, AaêÐdxZK I KÙxÄk eÞwYËKëbÛ xQl ipwþÿwdMr, ÌowieÖk gw ewpwreÖk, itdwixZ, kwiewl, xg¢ßieÖk, ÌM#r, lwLËd#xZ, ÌowdwkM^w, iÖxmêbwgwb I XwKw„ AZyËZ G ÌbËmk AwKÚxZ jw-B awK×K iÖoxli I BvËkR AwiËl AŠ, gŠ, KxlŠ, eÖ«Û, ÌM#r, kws I DuKl xiËl GKUw jÖ£ß ‘Ìbm’ MËr DËVxQl„ Gk ÌhZk iÖoxli mwoËdk Qt mZ gQk„ iÖoxli mwoËd þñwcydhwËg AwrwBm’ gQk iÖoliwd, xpëbÖ, Ìg#¦ xiËl GKUw kwxÄÛK RwxZ MËr DËVxQl„ BxZpwËok G oËZøk ewmwewxm XwKwËKxëbÛK iÖoxli gwvlwt AhÓZeÔgê iÖoxli ovLøwMxkÅZwk ÑgxmÄøix¡Z þñwZìèøËgwc ÌRËM DËVxQl„ gŠhŠ ÌoB þñwZìèøËgwcËK RwxMËt xbl„ kwRÐdxZK xhx£ xbl„
AwRËKk gwvlwËbm BxZpwËok Axdgwjê xggZêËdk cwkwt þñwcyd-owgêËh#i kwÄÛ„ nÅ mZËKk AwËMKwk ÌKwËdw BxZpwËok ewZwt GB dwi L^ÖËR ewItw jwt dw„ owËr e^wPm’ gQËkk iËcø GB RdeËb GKxU RdËMwÅy MËr DVl, jwËbk exkxPxZ GK Kawt gwOwxl iÖoliwd„ jw AwRËKk D£kgŠ, Zwk dwi xQl gËkëbÛ„ bxqËYk Avm RÖËr dwi xQl oiZU„ AgxmÄ AvËmk dwi xQl gŠ„
AZyËZk gËkëbÛ, oiZU Ggv gŠB AwRËKk gwvlwËbm„ Gk ÌhZk GKxU Aél xQl ‘kwsw’„
oÖlZwd Bxltwo mwp eÞai Aél†ËlwËK GK KËk dwi Ìbd ‘owlZwdwp-B-gwŠwlw’ (1342-1358)„ xdËRËK xZxd oÖlZwdB-gwŠwlw dwËi exkxPZ KkËZ ÌPËtxQËld„ cwkYw Kkw pt, GB oÔË¢B GB RdeËbk eÞai dwi ‘gwOwlw’ pt„ RdËMwÅy exkxPxZ lwh KËk gwOwxl xpËoËg„ gŠhËŠk iwcøËi eÞai xPxpßZ oyiwdwt AwdÖÅwxdKhwËg eÔgêgwvlwk ovLøwMxkÅ iwdÖËnk BâQwk AdÖKÔËl GKxU hÔ-iwdxPË¢k ÌkLw xPxpßZ pt„ Gk AwËM XwKwËKxëbÛK eÔgê gwvlwk iwdÖËnk ÌhZk xPìæwMZ HKø eÞxZxÅZ pËtxQl„ xKìç Ìh#ËMwxlK oyiwËkLwk gwBËk ÌoUw xPxpßZ pËZw ÂcÖ ciêyt xgmðwËok Iek xhx£ KËk„
gŠhŠ Ggv Gk kb BxZpwËok cwkwt GZUw eÞhwg ÌfËlxQl Ìj, Gk iwcøËi AZyZ ÌRËMËQ„ gZêiwd RwxZk ea cËk hxgnøu pwZQwxd xbËtËQ„ 1940 owËl xhdí AwbËl lwËpwk eÞþæwËgk ÌhZk xbËt Zw kwRÐdxZKhwËg ovšwxtZ pËtËQ„ 1947 owËl hwkZgnê jLd þñwcyd pxâQl, ZLd Ìbm xghwM eÞËmí eÔgê gwvlw Awgwk dyxZxdcêwkKËbk iMR þemê KËkËQ„
1905 owËl jwkw gŠhŠ kËbk Rdø kwRÐdxZK AwËëbwldËK eÔRwi¡e ejêìæ xdËt ÌMl, ZwkwB iw¢ 42 gQËkk iwawt ’47 owËl gŠiwZwk AŠ ÌQbd KËk kwRÐdxZK xglwo I AaêÐdxZK þñwËaêk KwËQ ÌbmiwZwËK e^wVwk iËZw gxl xbËt xbl„ GK oit jwkw gŠhËŠk kb PwBl, ZwkwB gŠËK gc Kkl„
oÖËg gwvlwk ÌoB cwkYwt gŠhŠ ’40-Gk lwËpwk eÞþæwg ’47-Gk Ìbm hwM, gŠ xghx£ß, ’71 owËl þñwcyd-owgêËh#i gwvlwËbm„ GB ¢ßicwkwt hÔ-iwdxPË¢k ÌhZk LwxdKUw Abl-gbl pËtËQ„ xKìç XwKwËKxëbÛK gwvlwk Ìj D¤wd I RwMÙxZ, ÌoxUB AwiwËbk RwZyt exkPtËK xbËtËQ þñKytZw„
AwiwËbk þñKytZwËgwc I RwxZo£wk MxgêZ AgþÿwËd iplxgËmn CnêwxìñZ„ ZwËbk þñkÕe DËdôwPd AwiwËbk ekgZêy eÞRËdôk þñwËaêB KkËZ pËg AZøìæ xdLwbhwËg„ oxVK BxZpwo D£kwxcKwkyËbk RwdwËdw AwiwËbk RwZyt bwxtZò„